Przestępstwo niealimentacji - co w przypadku, gdy zobowiązany nie płaci alimentów

Już około miliona dzieci w Polsce nie otrzymuje alimentów. Łączna wysokość długu alimentacyjnego przekroczyła w 2023 r. 14,3 mld zł, a średni dług alimentacyjny również wzrósł i wyniósł blisko 50.000 zł. W drastyczny sposób z roku na rok rośnie liczba dłużników alimentacyjnych, a więc rośnie liczba potencjalnych sprawców przestępstwa niealimentacji. Już w 2020 r. organy ścigania prowadziły ponad 71 tysięcy postępowań karny przeciwko dłużnikom alimentacyjnym, które zakończyły się 41 tysiącami prawomocnych skazań.

Przestępstwo niealimentacji - przesłanki

Przestępstwo niealimentacji zostało uregulowane w art. 209 Kodeksu karnego (KK). Zgodnie z art. 209 § 1 KK:

Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Jak wynika z tego przepisu dla przypisania odpowiedzialności karnej konieczne jest ustalenie:

1. istnienia obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
2. że sprawca uchyla się od obowiązku, o którym mowa w pkt 1 – chodzi tu o taką sytuację, gdy osoba, na której ciąży obowiązek płacenia alimentów może wykonywać ten obowiązek, ale tego nie czyni mimo realnych możliwości;
3. że łączna wysokość powstałych, wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące.

Co ciekawe, w związku ze zmianą wprowadzoną do Kodeksu karnego, usunięto z art. 209 § 1 KK konieczność wykazania, że uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego musi być „uporczywe” oraz prowadzić do „niemożności zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych” uprawnionego. Oznacza to, że obecnie nie ma potrzeby wykazywania tych okoliczności i w rzeczywistości wprowadziło to możliwość poniesienia odpowiedzialności karnej za niewywiązywanie się z zobowiązań o charakterze cywilnym, bez względu na kondycję finansową osoby uprawnionej i wpływ zaniechania sprawcy na możliwość zaspokojenia jej potrzeb życiowych.

Typ kwalifikowany – narażenie na niemożność zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych

Przestępstwo niealimentacji w typie kwalifikowanym polega na stworzeniu przez sprawcę, który nie wywiązuje się z obowiązków alimentacyjnych, sytuacji, w której osoba uprawniona do alimentacji nie może zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych. Istnieje debata, czy dotyczy to bezpośredniego czy też pośredniego wpływu na niemożność zaspokojenia tych potrzeb. W kwestii oceny takich działań istotne jest, że prawo nie wymaga, by zagrożenie było bezpośrednie. Chodzi o ryzyko wystąpienia negatywnych skutków, które mogą nie być ani bliskie czasowo, ani wysoce prawdopodobne. Sąd musi każdorazowo szczegółowo oceniać takie sytuacje. Cel tego przepisu prawnego to karać zachowania, które mogą doprowadzić do braku możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych z powodu unikania obowiązku alimentacyjnego.

Podstawowe potrzeby życiowe to pojęcie elastyczne, zależne od warunków społeczno-ekonomicznych i poziomu życia społeczeństwa. Obejmuje to nie tylko potrzeby biologiczne, ale też potrzeby wyższego rzędu, niezbędne do pełnego uczestnictwa w społeczeństwie. Do tych potrzeb należą np. edukacja, dostęp do kultury, zdrowie. Interpretując "podstawowe potrzeby życiowe", należy uwzględnić stan zdrowia osoby uprawnionej, w tym koszty leczenia czy rehabilitacji.

Uchylenie obowiązku alimentacyjnego a odpowiedzialność karna

Kwestia odpowiedzialności karnej za niepłacenie alimentów, gdy sąd cywilny uchylił wcześniejszy wyrok o obowiązku alimentacyjnym, jest problemem spornym w prawie. Nie ma jednoznacznej opinii, czy uchylenie takiego wyroku wpływa na odpowiedzialność karną za niepłacenie alimentów. W przeszłości różne wyroki Sądu Najwyższego i opinie ekspertów wskazywały na różne podejścia. Niektórzy uważają, że jeśli sąd uchylił wyrok o alimentach, to osoba nie może być karana za niepłacenie alimentów za okres, gdy obowiązek alimentacyjny był prawnie uznany. Inni twierdzą, że odpowiedzialność karna nadal istnieje, ponieważ chodzi o szkodliwość społeczną czynu i autorytet wymiaru sprawiedliwości. Według tej drugiej teorii, nawet jeśli sąd później zmienił decyzję o alimentach, osoba nadal może być odpowiedzialna karnie za okres, kiedy orzeczenie o alimentach było w mocy.

Wyłączenie karalności przestępstwa niealimentacji

Zgodnie z art. 209 § 4 i 5 KK:

§ 4. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1, który nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty.
§ 5. Sąd odstępuje od wymierzenia kary, jeżeli nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego sprawca przestępstwa określonego w § 1a uiścił w całości zaległe alimenty, chyba że wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary.

Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że:

1. Uiszczenie zaległości: Jeśli sprawca zapłaci zaległe alimenty w całości w ciągu 30 dni od pierwszego przesłuchania jako podejrzany, może nie zostać ukarany (art. 209 § 4 i 5 KK). Częściowa spłata nie wystarczy.
2. Wymiar zaległości: Istotne jest, ile alimentów jest zaległych w momencie przesłuchania. Jeśli przesłuchanie odbywa się zaraz po postanowieniu o zarzutach, zaległości nie powinny się zwiększyć. Jeśli przesłuchanie opóźnia się, mogą pojawić się dodatkowe zaległości.
3. Modyfikacja zarzutu: Jeśli zarzuty zmieniają się w trakcie śledztwa (np. okres zaległości lub kwota), to może wpłynąć na wymiar zaległości do spłaty.
4. Modyfikacja zarzutu a art. 209 § 4 KK: Jeśli zarzut zmienia się po 30 dniach od pierwszego przesłuchania, może to wpłynąć na możliwość skorzystania z klauzuli niekaralności.
5. Modyfikacja zarzutu a art. 209 § 5 KK: Jeśli zarzut zmienia się na bardziej surowy, to 30-dniowy termin od pierwszego przesłuchania nie ma wpływu na możliwość odstąpienia od wymierzenia kary.
6. Odstąpienie od wymierzenia kary: Sąd może odstąpić od wymierzenia kary, jeśli sprawca zapłacił całe zaległości, chyba że wina i szkodliwość społeczna czynu przemawiają przeciw temu. Decyzja o odstąpieniu od kary zależy od uznania sądu.

5 rzeczy, które powinieneś wiedzieć o przestępstwie niealimentacji:

‍Po pierwsze, należy zbadać przede wszystkim przyczyny niewywiązywania się z obowiązku alimentacyjnego – sąd ma obowiązek ustalić, czy sprawca miał realną możliwość uregulowania swojego długu alimentacyjnego, jeśli sprawca nie miał takiej możliwości, to nie można stwierdzić, że uchylał się w złej wierze od tego obowiązku. ‍

Po drugie, o zamiarze sprawcy może świadczyć, np. odrzucenie pracy po to, aby nie płacić alimentów, niepodejmowanie pracy zarobkowej pomimo istniejących ku temu warunków, zmiana miejsca pobytu w celu udaremnienia egzekucji alimentów, ukrywanie dochodów w celu niepłacenia należności alimentacyjnych.

Po trzecie, sprawca może uchylić się od odpowiedzialności karnej, gdy nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty.

Po czwarte, przesyłanie przez sprawcę kwot niższych od zasądzonych z uwagi na konieczność równoczesnego zapewnienia utrzymania siebie i dziecka pochodzącego z innego związku nie może być uznane za uchylanie się od spełnienia obowiązku alimentacyjnego.

Po piąte, w przypadku uznania, że dłużnik uchyla się od zobowiązań alimentacyjnych, starosta może podjąć decyzję o zatrzymaniu prawa jazdy dłużnika alimentacyjnego.

[TL;DR] Nie masz czasu czytać całości?

W 2023 roku dług alimentacyjny w Polsce wzrósł do 14,3 mld zł, a średni dług na osobę wynosi 49,4 tys. zł. Dotyka to około miliona dzieci, które nie otrzymują alimentów. Wzrost liczby dłużników skutkuje zwiększeniem liczby postępowań karnych przeciwko nim, z ponad 71 tysiącami postępowań do 2020 roku.

Przestępstwo niealimentacji, zdefiniowane w art. 209 Kodeksu karnego, dotyczy uchylania się od ustalonego sądownie obowiązku alimentacyjnego. Typ kwalifikowany tego przestępstwa odnosi się do sytuacji, gdy brak alimentacji uniemożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych osoby uprawnionej.

Istnieje dyskusja na temat odpowiedzialności karnej, gdy sąd uchyli wcześniejszy wyrok o alimentach. Artykuł 209 § 4 i 5 KK pozwala na wyłączenie karalności, jeśli dłużnik spłaci zaległości w ciągu 30 dni od pierwszego przesłuchania. Ostateczna decyzja o karze zależy od sądu i uwzględnia różne czynniki, w tym winę i szkodliwość społeczną czynu.

Kluczowe w kontekście przestępstwa niealimentacji jest ustalenie rzeczywistych możliwości finansowych dłużnika i jego zamiarów w kontekście niewywiązywania się z obowiązków. Starosta może zatrzymać prawo jazdy dłużnika jako środek przymuszający do spłaty długów