Czym jest zabójstwo?

Zbrodnia zabójstwa z art. 148 § 1 KK to czyn zabroniony polegający na tym, że człowiek pozbawia życia innego człowieka („Kto zabija człowieka”). Jest to przestępstwo o charakterze materialnym, a więc do jego popełnienia konieczny jest skutek w postaci śmierci, utożsamianej z ustaniem czynności mózgu.

„Zabijać” w rozumieniu Kodeksu karnego oznacza podjęcie jakiejkolwiek czynności mogącej doprowadzić do śmierci człowieka. Nie mają tu znaczenia ani technika, ani narzędzie użyte przez sprawcę – liczy się wyłącznie to, że swoim zachowaniem doprowadza on do śmierci ofiary. Co istotne, nieustalenie narzędzia ani dokładnego sposobu działania sprawcy nie stoi na przeszkodzie skazaniu. Nie ma też konieczności odnalezienia ciała ofiary (tzw. corpus delicti), o ile fakt śmierci można wywnioskować z innych dowodów.

Zabić można zarówno poprzez działanie, jak i zaniechanie, ale tylko wtedy, gdy na sprawcy ciążył prawny, szczególny obowiązek czynienia starań o zachowanie życia ofiary.

Warunkiem przypisania sprawcy zabójstwa skutku w postaci śmierci człowieka jest to, by zachowanie sprawcy było przynajmniej jednym z warunków, bez których śmierć by nie nastąpiła.

Ochrona życia ludzkiego

Istotne znaczenie na gruncie przestępstwa zabójstwa ma odpowiedź na pytanie, od kiedy rozpoczyna się ochrona życia człowieka w świetle art. 148 § 1 KK.

Pomijając filozoficzne aspekty, jako wiążące przyjmuje się tzw. kryterium położnicze – dziecko poczęte staje się „człowiekiem” z chwilą wystąpienia bólów porodowych (skurczów przepowiadających), a w przypadku porodu poprzez tzw. cięcie cesarskie – z chwilą otwarcia pęcherza płodowego.

Ochrona życia dziecka poczętego, ale nienarodzonego, odbywa się na podstawie innych przepisów Kodeksu karnego, w szczególności art. 150, 152 oraz 153 KK.

Jeśli chodzi o moment końcowy ochrony życia ludzkiego, przyjmuje się:

1. nieodwracalne ustanie czynności mózgu, lub
2. nieodwracalne zatrzymanie krążenia.

Ważne jest, by zarówno ustanie czynności mózgu, jak i zatrzymanie krążenia były nieodwracalne. Szczegółowe kryteria stwierdzenia śmierci człowieka określa art. 43a ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

Sprawca przestępstwa zabójstwa

Sprawcą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 148 § 1 KK, może być każdy człowiek. W przypadku sprawców nieletnich, na podstawie art. 10 § 2 KK, za zabójstwo odpowiada także sprawca, który w chwili czynu ukończył 15 lat. W skrajnych przypadkach, przy zabójstwie ze szczególnym okrucieństwem, możliwe jest pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawcy, który ukończył 14 lat.

Jeżeli do śmierci doszło wskutek zaniechania, zbrodnia ta ma charakter indywidualny, czyli może ją popełnić wyłącznie osoba obciążona szczególnym obowiązkiem zapobieżenia skutkowi. Przykładem może być lekarz, na którym ciąży obowiązek podjęcia akcji ratowniczej – jeśli odstępuje on od jej przeprowadzenia, może zostać pociągnięty do odpowiedzialności z art. 148 § 1 KK.

Zabójstwo tylko umyślnie

Nieumyślne spowodowanie śmierci

Art. 148 § 1 KK penalizuje wyłącznie umyślne pozbawienie człowieka życia. Oznacza to, że nie można zostać skazanym za to przestępstwo, jeśli do śmierci człowieka doszło z winy nieumyślnej – a więc wtedy, gdy sprawca nie chciał zabić, a skutek w postaci śmierci nastąpił wskutek niezachowania ostrożności lub niedbalstwa. W takim przypadku zastosowanie ma art. 155 KK, tj. nieumyślne spowodowanie śmierci.

Zamiar bezpośredni i ewentualny

Jak wspomniałem, zbrodnia zabójstwa może zostać popełniona wyłącznie umyślnie, w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym. Oznacza to, że skazany za pozbawienie życia człowieka może zostać nie tylko ten, kto chciał zabić, lecz także ten, kto przewidując śmierć, godził się na nią. Chodzi tu o sytuację, w której sprawca wprawdzie nie planuje zabójstwa, ale dopuszcza możliwość śmierci ofiary i jest mu to obojętne.

Ujmując to krótko: sprawca zostanie skazany za zabójstwo wyłącznie wtedy, gdy, podejmując określone zachowanie wobec ofiary, chciał jej śmierci lub godził się na nią.

Ciekawym zagadnieniem jest sytuacja, gdy sprawca ma zamiar (chce zabić konkretną osobę), lecz przez pomyłkę lub przypadek zabija kogoś innego. Wówczas podnosi się, że powinien on odpowiadać za nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 KK) oraz za usiłowanie zabójstwa osoby, którą pierwotnie zamierzał zabić.

O istocie ustaleń w zakresie zamiaru zabójstwa świadczy fakt, że nie wystarczy ustalić, iż sprawca chciał zadać ofierze nawet ciężkie obrażenia. Konieczne jest wykazanie, że chciał śmierci ofiary. Oznacza to konieczność szczegółowego ustalenia całokształtu okoliczności towarzyszących popełnieniu przestępstwa, a także tych, które charakteryzują sprawcę i ofiarę. Duże znaczenie mają w tym aspekcie wyjaśnienia oskarżonego, w których koniecznie powinien uczestniczyć upoważniony do obrony adwokat.

Zamiar ewentualny a lekkomyślność

Zamiar ewentualny zakłada, że sprawca – przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego – godzi się na to, iż swoim zachowaniem może go popełnić (art. 9 § 1 KK). W przypadku lekkomyślności mamy do czynienia z sytuacją, w której sprawca dopuszcza się czynu zabronionego na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość jego popełnienia przewidywał (art. 9 § 2 KK). Oba przypadki są do siebie bardzo zbliżone, ponieważ w obu sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, jednak sankcje są tu diametralnie odmienne. Właśnie ta różnica może stanowić jeden z kluczowych elementów skutecznej obrony.

Elementy istotne ustalenia zamiaru zabójstwa człowieka

Jak już widać, ustalenie zamiaru stanowi obszar, w którym istnieją największe szanse na skuteczną obronę oskarżonego o zabójstwo. Kodeks karny w art. 148 § 1 KK penalizuje umyślne pozbawienie człowieka życia, a więc nie można przypisać tego czynu sprawcy, który w ogóle nie chciał śmierci ofiary. W praktyce wiele przypadków ma charakter graniczny i z okoliczności sprawy trudno wywnioskować, jaki zamiar przyświecał sprawcy. Istnieje przy tym zakaz domniemania zamiaru, w tym zamiaru ewentualnego – sąd musi go udowodnić.

Poniżej przykładowe okoliczności mające wpływ na ustalenie zamiaru zabójstwa:

• właściwości ofiary – jej stan zdrowia, odporność organizmu, możliwość stawiania oporu;
• użyte środki oraz sposób ich użycia, w tym lokalizacja zadanych obrażeń;
• sposób zachowania sprawcy, w tym stopień brutalności, drastyczność metod, czas działania, intensywność;
• motywacja sprawcy;
• relacje pomiędzy sprawcą a ofiarą oraz tło zajścia;
• doświadczenie życiowe sprawcy.

Morderstwo a zabójstwo

Przyjmuje się, że tym, co odróżnia zabójstwo od morderstwa, jest intensywność i brutalność działania sprawcy. W przypadku morderstwa mamy bowiem do czynienia ze szczególnym okrucieństwem lub udręczeniem ofiary, a także z zastosowaniem szczególnie drastycznych metod. Oznacza to, że „morderstwem” można nazywać te przypadki, które zostały opisane w art. 148 § 2 KK, czyli określające typ kwalifikowany zabójstwa.

Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem

Typ kwalifikowany zabójstwa z art. 148 § 2 pkt 1 KK przewiduje surowszą karę dla sprawcy, który działał ze szczególnym okrucieństwem, a więc w taki sposób, że oprócz pozbawienia życia chciał zadać ofierze szczególne cierpienia fizyczne bądź psychiczne. Nie oznacza to, że każde drastyczne pozbawienie życia stanowi działanie ze szczególnym okrucieństwem, lecz wyłącznie takie, w którym sprawca faktycznie zadał ofierze ból fizyczny lub psychiczny przed jej śmiercią.

Co ważne, nie można przypisać działania ze szczególnym okrucieństwem, jeśli sprawca nie przewidywał i nie chciał, by ofiara cierpiała w szczególny sposób, nawet jeśli to faktycznie nastąpiło. Przykład: sprawca strzela do ofiary, dążąc do natychmiastowego zabicia, lecz z powodu błędu ofiara umiera w męczarniach.

Nie ma znaczenia, czy ofiara rzeczywiście odczuwała cierpienie, lecz to, czy obiektywnie mogła je odczuwać (np. ofiara była nieprzytomna, odurzona alkoholem lub sparaliżowana).

Możliwa jest również sytuacja, w której sprawca co prawda chce pozbawić ofiarę życia, zadając jej szczególne cierpienie, jednak ta umiera jeszcze przed podjęciem przez niego działania. Wówczas sprawca realizuje usiłowanie zabójstwa kwalifikowanego. Istotna jest tu zatem także motywacja sprawcy.

Pozostałe kwalifikowane typy zabójstwa

Zbrodnia zabójstwa popełniona w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, a także w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie czy z użyciem materiałów wybuchowych, stanowi również typ kwalifikowany. Pozbawienie życia drugiego człowieka przy jednoczesnym dokonaniu innych przestępstw (wzięcie zakładnika, zgwałcenie, rozbój) automatycznie podwyższa karalność, mimo że pierwotnie sprawca realizował odmienny zamiar.

Podobnie dzieje się w przypadku zabójstwa popełnionego wskutek motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Wskazuje się tu m.in. na żądzę zemsty, zazdrość, zamordowanie świadka, chęć osiągnięcia zysku, pogardę i niechęć wobec drugiego człowieka, chęć uniknięcia odpowiedzialności, a także motywację polityczną czy ideologiczną.

Zabójstwo w afekcie

Motywacja sprawcy w przypadku przestępstwa zabójstwa ma duże znaczenie. Kodeks karny w art. 148 § 4 przewiduje tzw. zabójstwo typu uprzywilejowanego, a więc sytuację, w której zabicie człowieka następuje pod wpływem silnego wzburzenia – tzw. „afektu”, jeżeli jest ono usprawiedliwione okolicznościami.

Zgodnie z art. 148 § 4 KK stan emocjonalny sprawcy (zabicie człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami) może prowadzić do złagodzenia odpowiedzialności karnej. Motywacja sprawcy obejmuje tu stan emocjonalny oraz pozostałe okoliczności przestępstwa. Wzburzenie musi być silne i uzasadnione sytuacją, w której znalazł się sprawca. Ważne, by jego zachowanie można było choć częściowo zrozumieć bądź mu wybaczyć.

Wzburzenie oznacza gniew i oburzenie – odruch sprzeciwu wobec zdarzeń lub faktów, których skutki dotykają daną osobę. Sprawca zabija człowieka, „odreagowując” stresową sytuację, gdy stan emocjonalny zaczyna dominować nad racjonalną kontrolą.

Aby zakwalifikować czyn jako zabójstwo typu uprzywilejowanego („w afekcie”), konieczne jest wykazanie, że silne wzburzenie wykraczało poza zakres „zwykłego” zdenerwowania. Dodatkowo musi ono być usprawiedliwione okolicznościami, czyli mieć związek z konkretną sytuacją, w której znalazł się sprawca.

Sprawca zabójstwa dokonanego w afekcie może liczyć na znacznie łagodniejsze potraktowanie, co sprawia, że poszukiwanie przesłanek dotyczących silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami stanowi istotny element obrony w sprawach o zabójstwo.

Wymiar kary

W przypadku typu podstawowego (art. 148 § 1 KK) sprawca zabójstwa podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 10 lat albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. Oznacza to, że zakres kary wynosi od 10 do 30 lat pozbawienia wolności (po usunięciu z Kodeksu karnego samoistnej kary 25 lat pozbawienia wolności).

Typ kwalifikowany z art. 148 § 2 i 3 KK przewiduje karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 15 lat albo karę dożywotniego pozbawienia wolności.

Art. 148 § 3 KK, a więc czyn zabójstwa uprzywilejowanego, przewiduje karę pozbawienia wolności od roku do lat 10. Oznacza to, że w skrajnym przypadku możliwe jest orzeczenie wobec takiego sprawcy kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.

Karalne jest również przygotowanie do zabójstwa, za które grozi kara od 2 do 15 lat pozbawienia wolności.

Istotne znaczenie ma także art. 149 KK, który reguluje kwestię przyjęcia zlecenia zabójstwa w zamian za udzieloną lub obiecaną korzyść majątkową. Za przyjęcie zlecenia zabójstwa przewidziano karę pozbawienia wolności od 2 do 15 lat. Jednak w przypadku, gdy sprawca przed wszczęciem postępowania karnego ujawnił organowi powołanemu do ścigania przestępstw osobę (lub osoby) zlecającą zabójstwo oraz istotne okoliczności popełnionego czynu, nie podlega on karze.

/artykuł oparty o: R. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 7, Warszawa 2025/